A model for the School Management in Primary School, Based on Spiritual Leadership

مقدمه

آموزش و پرورش به عنوان اساس و زیربنای توسعه فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی هر جامعه است، که امروزه در اغلب کشورها به عنوان صنعت رشد قلمداد می شود و بیشترین بودجه دولتی را پس از امور دفاعی به خود اختصاص می دهد. از آن جایی که بخش قابل توجهی از فعالیت های آموزش و پرورش در مدارس صورت می گیرد، مدارس به عنوان یک نظام اجتماعی حساس و مهم، از جایگاه خاصی برخوردار است. مدارس در صورتی خواهند توانست وظیفه خطیری را که بر دوش آنها است به نحو احسن انجام دهند که سازمانهای سالم و پویایی باشند(Karimi & Sheshpari, 2012).  نیاز به معنویت نیز همانند نیازهای احساسی، ذهنی و فیزیکی یکی از نیازهای عمده انسان می باشد. به منظور احیای چنین نیازهایی، سازمان ها در قرن بیست و یکم به نوع جدیدی از رهبران نیازمندند که از صداقت و ارزش های متعالی برخوردار باشند و بتوانند کارکنان را در جهت ارائه ی بهتر خدمات برانگیزانند(Wang & Hsieh, 2013: 615) با تغییر و تحولاتی که در جامعه و محیط کار روی داده است، مدل های سنتی رهبری دیگر پاسخگوی نیازها و الزامات عصر و دوره حاضر نیستند و نیاز به مدل های جدید رهبری بیش از هر زمان دیگری به چشم می خورد(Joudy Shahabad & Rezaei, 2015: 22). ضعف کارآیی و اثربخشی در فعالیت ها، تسلط کارکرد مدیریت آموزشی به جای رهبری آموزشی و تکیه بر سبک های ساختاری و آمرانه به عنوان ضعف های مطرح شده در بخش مدیریت آموزش و پرورش، عمدتا وابسته به این مسائل کلی تر می باشد. چنانکهLee G. Bolman & Torrence E. Deal  گفته اند(Hanifi & sani & vajargah, 2010: 50): مدارس به داشتن هدف های خاص و تلاش خارج از چهارچوب و آرمان های متعالی نیازمندند. مسائلی که تنها با یک رهبری صحیح تحقق می یابد و مسائلی که نیاز به آن در مواقع بحرانی یا تحول بیش از پیش احساس می شود.

مهمترین مساله ای که پژوهشگر را به انجام این موضوع ترغیب نموده است، درگیری مدیران مدارس کشور در امور اجرایی مدارس و غفلت جدی آنها از وظیفه اصلی شان در زمینه مدیریت و رهبری آموزشی و نیز سر در گمی آنان در زمینه بهره گیری از  شیوه های عملیاتی رهبری در مدارس است. در حالیکه "برنامه ریزی ، سازماندهی، کنترل، هدایت و رهبری از وظایف مهم و کلیدی مدیریت به حساب می آید. مدیریت هر سازمان از الگوهای رفتاری پایداری در هدایت و رهبری کارکنان استفاده می کنند" (Nekoei Moghadam & Beheshtifar & Saljughi, 2007:38). مدیریت در مدارس کشور با الهام از رویکردهای سنتی، برابر با پیشبرد امور و رفع موانع و مشکلات اجرایی مدارس قلمداد می گردد. نظیر "آنچه از معنای مدیر به طور سنتی مستفاد می شود، فردی است که بیشتر به اداره امور جاری می پردازد ، سعی دارد وضعیت موجود را حفظ کند، از تغییر استقبال نمی کند و در بهترین وضعیت ممکن کوشش می کند از ایجاد تنش، ناآرامی و بروز مشکل جلوگیری کند و کارها را به درستی انجام دهد. در حالیکه رهبر فردی است که توانمندیها ، مهارتها و ویژگیهای خاصی را داراست که با تکیه بر آنها جستجوگر، نوجو، نوآور، متعهد به پیشرفت و رشد است، از تغییر استقبال می کند و حتی برای آن برنامه ریزی می کند"(.(Raeis Dana, 2008: 25.  

رویکرد و برنامه جدید آموزش و پرورش به طور خاص و مطالبه سیاسی و اجتماعی جامعه به طور عام برای ایجاد تحول در آموزش و پرورش، در عین نبود یک مدل روشن علمی، از مسائلی است که باید به آن پرداخته شود. با وجود آنکه طرح هایی در زمینه مدیریت مدارس(نظیر طرح تعالی مدیریت آموزشگاهی در تمامی مدارس کشور  و طرح تدبیر  برای اجرا در مدارس ابتدایی) از سوی وزارت آموزش و پرورش ابلاغ شده است، ولیکن مطالعه ای در زمینه اثربخشی آنها انجام نپذیرفته و اثر روشنی از آنها مشاهده نگردیده است. همانطور که Philip H. Coombs (1915) در کتاب بحران جهانی تعلیم و تربیت بیان می دارد که اگر قرار است تحولی در آموزش و پرورش اتفاق بیافتد، این تحول باید از مدیریت آموزش و پرورش آغاز گردد، لازم است، امروز که بحث تحول از مباحث جدی در کشور به حساب می آید، به مدیریت و رهبری آموزشی در تمامی رده های مدیریتی به ویژه در مدیریت مدارس توجه جدی به عمل آید. بنابراین اگر قرار بر این باشد که تحول در آموزش و پرورش صورت پذیرد، چاره ای جز تمرکز بر روی مدارس و مدیریت آن ها به عنوان کانون اصلی تربیت وجود ندارد. چنانچه مدیران مدارس از آگاهی و بینش لازم برخوردار نباشند، خود مانع اصلی تحول خواهند بود. اگر چه طرح های متعددی در مدارس به اجرا در آمده ولیکن مدلی که بتواند رهبری معنوی را در مدیریت مدارس تقویت نماید، انجام نشده است. همچنین عمده ی پژوهش های انجام شده در زمینه ی رهبری معنوی مدلی را ارائه ننموده اند ولذا این پژوهش با ارائه مدلی برای بهبود و ارتقاء رهبری معنوی در مدیریت مدارس ابتدایی شهر تهران در صدد رفع این کاستی می باشد.

ادبیات و پیشینه ی پژوهش:

از نظر رابینز ، رهبری اعمال نفوذ به گروه و سوق دادن آن به سوی هدف های مورد نظر است(Mirkamali & Ebrahim damandi & Elzami,2015: 52).

Max De Pree در کتاب خود با عنوان "رهبری هنر است" می گوید(Kohi Rostami& Pourkhalil, 2015: 412): اولین مسوولیت رهبر، توصیف و تبیین واقعیت و آخرین آن سپاس از پیروان است که در میان این دو، رهبر باید یک خدمتگزار و وامدار باشد، که دی پری این را تحت عنوان رهبری معنوی بیان می کند(Taghizadeh & Shokri, 2015: 127).

امروزه در کنار سایر تئوریها و تاحدی همسو با رویکرد تحول گرا، تئوری رهبری معنوی (مبتنی بر معنویت) مطرح شده و اعتقاد بر آن است که در شرایط جدید جهانی، این شیوه ی رهبری می تواند نجات بخش سازمان ها در شرایط متلاطم باشد. این رهبران از توانایی لازم برای پرورش معنویت در محیط های کاری برخوردارند((Khakdel Jelodar et al, 2016: 76. Astin & Astin بر اهمیت تاثیر معنویت بر رهبری از طریق پیشنهاد اینکه ، رهبران آینده نه تنها باید با دانش و مهارت های جدید مجهز باشند، بلکه باید قادر به نشان دادن سطح بالایی از عقل عاطفی و معنوی و بلوغ باشند، تاکید کردند(yusof, 2014: 1949).

در واقع، رهبری معنوی آن دسته از ارزشها، نگرشها و رفتارهایی را شامل می شود که برای ایجاد انگیزه در درون خود شخص و دیگران لازم است تا آنها از طریق انجام وظیفه و عضویت در سازمان، احساس معنویت نمایند. البته، این شیوه اداره سازمانها، متضمن رویکردهای مذهبی، اخلاقی و ارزشی در مورد رهبری است(Shavaran, 2014: 143).

" معنویت در کار و سازمان، پرورش حساسیت و مراقبت در برقراری چهارنوع ارتباط مؤثر است: برقراری ارتباط با نیروی برتر(فرافردی)،با خویشتن(درون فردی)، با همکاران(میان فردی) وبا محیط کاری و طبیعی(برون فردی) به منظور معنی بخشیدن، هدفمند کردن، بروز خود تمام عیار در کار و یکپارچگی با هستی در راستای بالندگی شغلی در دستیابی به کمال شغلی و انسانی در کار می باشد(Rafiei et al, 2017: 160) ((Khakdel Jelodar et al, 2016: 75.

"در زمینه رهبری معنوی مدل های بسیاری وجود دارد . اما مدل استفاده شده توسط فرای کاربرد بیشتری دارد."(Alvani et al, 2013: 25)"در حقیقت رهبری معنوی با مولفه های زیر باعث توانمندی افراد می شود"(Ghasemi & Fardin & Joudzadeh 2015: 138)

-         چشم انداز^[1] سازمانی رهبر آموزشی در ساده سازی حرکت مدرسه در قالب چشم انداز و ارزش های راهنما مهارت دارد. پس از آن که در مدرسه همه برنامه ها برای نیل به اثربخشی تدوین شد، باید شرایط لازم نیز در مسیر ایجاد انگیزه و انسجام بخشی به کوشش ها مهیا شود. یکی از اقدامات مورد نیاز برای تمهید شرایط، ساده سازی و قابل فهم ساختن نقشه راه برای عموم است. به همین منظور، نمای مطلوبی از آینده که قرار است مدرسه به آن برسد و همچنین چارچوب هایی برای هدایت کوشش ها در این مسیر، به شکلی کوتاه و قابل فهم تهیه و عرضه می شود(Saki, 2016: 52).

-         عشق به نوع دوستی^[2]: عشق به نوع دوستی، به عنوان احساس وحدت، هماهنگی و بهروزی تعریف می شود که از طریق توجه، دلواپسی و درک و فهم خود و سایرین پدید می آید. زیربنای این تعریف، ارزش هایی مانند انسجام و یکپارچگی، صداقت و راستگویی، اعتماد/وفاداری، صبر و شکیبای/بردباری و ملایمت، مهربانی و محبت، تواضع و فروتنی، عفو و بخشودگی/پذیرش و تایید، سپاس و قدردانی، همدردی و دلسوزی، شجاعت، شهامت و جسارت است(Khorshid & Gholizade, 2016: 87).

ایمان^[3] به کار: رهبر معنوی در سازمان باعث شکل گیری اعتقادات معنوی و ایمان به کار در کارکنان می گردد و این امر به عنوان یک محرک درونی در کارکنان ایجاد انگیزه می کند(Ghasemi & Fardin & Joudzadeh 2015: 138).

-         معناداری^[4]: معناداری، یعنی اهمیت و معناداری کار از دید کارکنان باعث می شود که شناخت بیش تری نسبت به شغل خود داشته باشند، قدرت تحلیل شرایط و موقعیت فعلی و آتی سازمان را افزایش دهند و در نتیجه، برای پذیرش مسوولیت های بالاتر آمادگی بیش تری داشته باشند((Amrahi & Alizadeh & Ghalavandi, 2014: 80.

-         عضویت^[5] در سازمان: عضویت در برگیرنده ساختارهای فرهنگی و اجتماعی است که ما در آن غوطه ور هستیم. یک حس درک و قدردانی است که تا حد زیادی از روابط متقابل و ارتباطات از طریق تعامل اجتماعی و عضویت در گروه ها نشات می گیرد(Fry et al, 2011:5).

-         تعهد سازمانی^[6]: در تعهد سازمانی، افراد با حس معناداری و عضویت به یکدیگر پیوند خورده و به سازمان وفادار می مانند و می خواهند در سازمان هایی که فرهنگ هایی مبتنی بر ارزش ها و عشق به نوع دوستی دارند، باقی بمانند(Yaghoubi, 2016: 79).

بازخورد عملکرد: رهبر معنوی بایستی با ارائه غیر رسمی عملکرد روزانه کارکنان و بازدیدهای رسمی دوره ای، امکان بازخورد عملکرد آنان را فراهم آورد(Ghasemi & Fardin & Joudzadeh 2015: 138):

-        این مولفه با عنوان بهره وری و بهبود مستمر^[7] نیز آمده است. بهره وری به کار هوشمندانه تعبیر شده است. این تعریف بیانگر آن است که کافی است سازمان هوشمندانه عمل کند و از منابع به گونه ای بهینه سود ببرد، این بهترین روش بهبود بهره وری است. بهبود مستمر یعنی در بهره وری به انتها نمی رسیم و با نوآوری همیشه راه های جدید را برای افزایش بهره وری می توان یافت(Yaghoobi, 2016: 79).

-         یاد خدا: حقیقت ذکر و یاد خدا توجه قلبی انسان به ساحت قدس الهی و توجه کامل تمامی وجود آدمی به ذات احدیت است(Atafar et al, 2013: 224). در آموزه های اسلامی، از برقراری ارتباط با خدا و یاد او به عنوان عامل گشایش و تعالی روانی یاد شده که آثار روان شناختی و سلامت بخشی بسیاری را به ارمغان می آورد و به صورت خاص، بر خود مهارگری اثر می گذارد (Narouei & Salehi & Jandaghi, 2013:21).

-         اخلاص: اخلاص از مراتب ایمان است. اخلاص یعنی اینکه انسان ظاهر و باطنش یکی باشد و همه کارهایش را فقط برای رضای خدا و تقرب به خداوند انجام دهد و از احدی انتظار سپاسگزاری و قدردانی نداشته باشد(Atafar et al, 2013: 224)

-         توکل: در توکل، جنبه ای از رابطه ی فرد با خدا نمایان است که تلویحا فرد متوکل پیش فرض هایی را پذیرفته است، که مهمترین آن ها باور و ایمان به قدرت، حکمت و شفقت خداوند به بندگانش است. همین جنبه ی اعتماد و ایمان است که رابطه ی توکل گونه را از انواع دیگر رابطه ها متمایز می کند. برای برجسته کردن همین جنبه است که ملا احمد نراقی در کتاب معراج السعاده، توکل را زیر باب حسن ظن به خداوند متعال شرح می دهد و به خاطر همین درجه ی بالای اعتماد است که خدا توکل کنندگان را دوست دارد(Yousefzade,2012: 4).

-         تقوا: تقوا به معنی عام کلمه ، لازمه زندگی هر فردی است که می خواهد انسان باشد و تحت فرمان عقل، زندگی و از اصول معینی پیروی کند. تقوای دینی و الهی یعنی اینکه انسان خود را از آنچه از نظر دین و اصولی که دین در زندگی معین کرده، خطا و گناه، پلیدی و زشتی شناخته شده است، حفظ وصیانت کند و مرتکب آنها نشود(Atafar et al, 2013: 224)

-         معادگرایی: مهمترین منبع ایمان به معاد، وحی الهی است که به وسیله پیامبران به بشر ابلاغ شده است. انسان پس از اینکه خدا را شناخت و به صدق گفتار پیامبران ایمان آورد و به روز قیامت که همه پیامبران ایمان به آن را سرلوحه تبلیغ و دعوت خود قرار داده اند، ایمان پیدا می کند(Atafar et al, 2013: 224). در نگاه دینی، دنیا مقدمه ی آخرت است و باید خود را برای فرجام کار آماده کرد. زهد ورزیدن، امکان استفاده بهتر از دنیا را فراهم می کند و دلشوره های تعلق خاطر به آن را از بین می برد و مهم تر از آن، فراغت بالی حاصل می کند تا به هدف اصلی که همان رسیدن به مکارم اخلاق و تخلق به اخلاق الهی است، دست یابد(Mohammadi & Mohammadi, 2011: 99).

پژوهش هایی با عنوان رهبری معنوی انجام شده است که به برخی از آن ها به اجمال اشاره می شود:

پژوهشی با عنوان "رابطه ی رهبری معنوی با خودکارآمدی مدیران و کارکنان مدارس متوسطه ی شهر ری" توسط Batool Faghih Aram(2017) آرام انجام شده است که نتایج حاصل نشان داد که رهبری معنوی با خودکارآمدی مدیران و کارکنان رابطه ای معنادار و مثبت دارد. مطالعه ((Khakdel Jelodar et al(2016 با هدف بررسی رابطه ی رهبری معنوی و فرسودگی شغلی در میان کارکنان بیمارستان های شهر اردبیل انجام شده است. نتایج پژوهش بیان کننده این است که بین رهبری معنوی و گویه های آن با فرسودگی شغلی رابطه ی معنی دار و معکوس وجود دارد. پژوهش Khubroo et al(2017) با عنوان" رهبری معنوی، سرمایه ی اجتماعی و تعلق خاطر کاری، مطالعه ای با کاربست تاثیر مولفه های اسلامی" حاکی از رابطه ی معنادار بین رهبری معنوی و سرمایه ی اجتماعی به میزان 48 درصد و با میانجیگری 42 درصد تعلق خاطر کاری است. همچنین پژوهش Marzooghi & Torkzadeh & Peyravinezhad (2015) با عنوان "تدوین و اعتبار یابی الگوی رهبری معنوی اسلامی در سازمان از منظر نهج البلاغه" نشان داد که الگوی رهبری معنوی اسلامی مشتمل بر سه بعد بینشی در برگیرنده­ی سه مولفه­ی اعتقادی، عقلانی و تخصصی، بعد نگرشی دربرگیرنده دو مولفه عاطفی و فرهنگ سازی و بعد کنشی شامل دو مولفه منشی و هدایت گری می باشد.

Torboni(2014)پژوهشی با عنوان "رهبری معنوی: راه حلی برای بحران رهبری در تعلیم و تربیت اسلامی در اندونزی" انجام داده که نتایج آن بیانگر این است: نخست اینکه، رهبری معنوی برای ساخت فرهنگ سازمانی مدرسه بسیار موثر است. دوم، رهبری معنوی مبتنی بر تقوا، رهبری از طریق روحیه جنگندگی مقدس و رهبری کلی است. قلب، سر و دستها برای خدمت و اطاعت خداوند استفاده می شود. سوم، رهبری معنوی ثابت می کند که قادر به ایجاد مدرسه موثر شامل: فرهنگ سازمانی موثر، فرایند سازمانی مدرسه موثر و یادگیری خلاقیت است. چهارم، معنویتی که در رهبری توسعه می یابد، معنویت زاهدانه(پاک) می باشد. معنویت زاهدانه، اطاعت خالصانه از خداوند است که منجر به عمل خوب می گردد. مطالعه(2014)yusof یک چارچوب مفهومی ارائه می دهد که به اثر رهبری معنوی بر روی کارکنان، سلامت معنوی و رضایت شغلی مربوط است.  این چارچوب نشان می دهد که رهبری معنوی مستقیما سلامت معنوی کارکنان و رضایت شغلی آنان را تحت تاثیر قرار می دهد. همچنین فرض شده است که سلامت معنوی مستقیما رضایت شغلی را تحت تاثیر قرا می دهد و واسطه اثر رهبری بر رضایت شغلی می شود.Fry et al.(2011)  نیز تاثیر رهبری معنوی را بر عملکرد واحد مورد بررسی قرار دادند. نتایج مطالعه ی آنها حاکی از آن بود که بین رهبری معنوی و تعهد سازمانی و چهار شاخص عملکرد رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد و این روابط به وسیله میانجیگری رفاه معنوی شرح داده می شود.

روش پژوهش

روش انجام این پژوهش توصیفی – پیمایشی و از نظر هدف، کاربردی و از نظر نوع داده ها، کمی بوده که در قالب مراحل زیر انجام شده است:

1-    مفهوم سازی: در این مرحله ، ابتدا تئوری های مربوط به موضوع پژوهش در ادبیات مربوط، مورد مطالعه قرار گرفته و مولفه ها و شاخص های رهبری معنوی احصاء گردید و سپس در قالب پرسشنامه دلفی از صاحبنظران روایی آنها بررسی شد و در نهایت ، مدل مفهومی شکل گرفت.

2-    تهیه و تدوین ابزار: برای این منظور شاخص های مربوط به هر مولفه به صورت سوال مشخص تهیه شد و پس از کسب نظر صاحبنظران، در قالب پرسشنامه نهایی گردید.

3-    اجرای آزمایشی پرسشنامه: به منظور آگاهی از روایی و اعتبار پرسشنامه، ابزار مورد نظر در میان تعدادی از نمونه ها اجرا و آزمون شد.

4-    اجرای پرسشنامه: به منظور گردآوری اطلاعات پژوهش، پرسشنامه در میان نمونه مورد مطالعه اجرا و اطلاعات حاصل استخراج گردید.

5-    تجزیه و تحلیل داده ها و نتیجه گیری: در این مرحله، داده های حاصل از اجرای پرسشنامه گردآوری شده و با استفاده از نرم افزار آماری در نظر گرفته شده، مورد تحلیل قرار گرفت. پس از تبیین و تفهیم یافته های پژوهش، نتیجه نهایی در قالب مدل مدیریت آموزشگاهی ، مبتنی بر رهبری معنوی ارائه شد.

جامعه، نمونه و روش نمونه گیری

جامعه آماری این پژوهش شامل تمامی معلمان مدارس ابتدایی شهر تهران است، که بر اساس آمار سال تحصیلی 96-95  ، تعداد 15103 نفر(14520 نفر زن و 583 نفر مرد) می باشد، که ابتدا با بهره گیری از جدول مورگان تعداد نمونه ها 375 نفر تعیین گردید. سپس با استفاده از روش نمونه گیری ترکیبی شامل روش نمونه گیری طبقه ای برای تعیین تعداد نمونه ها در هر جنسیت(360 نفر زن و 15 نفر مرد) و روش نمونه گیری خوشه ای مرحله ای جهت تعیین نمونه ها اقدام شده است.

به این صورت که ابتدا شهر تهران به پنج بخش(شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز) تقسیم شده و از هر بخش یک منطقه آموزشی به صورت تصادفی انتخاب گردید. به این ترتیب، مناطق 2، 19، 4، 9 و 6 انتخاب شدند. در نهایت، از هر منطقه تعداد 10 مدرسه انتخاب و پرسشنامه ها در بین نمونه ها توزیع شد. جامعه آماری دوم صاحبنظران مدیریت و آموزش و پرورش بوده که با استفاده از روش نمونه گیری هدفمند 10 نفر انتخاب گردیدند.

جدول1: تعداد نمونه ها در هر یک از مناطق منتخب در نمونه گیری

روش و ابزار گردآوری داده ها

به منظور گردآوری داده ها از پرسشنامه محقق ساخته - بر اساس مطالعه مبانی نظری- استفاده گردید. این پرسشنامه بر مبنای مولفه های استخراج شده رهبری معنوی و شاخص های آن ها طراحی شد. پرسشنامه توسط پژوهش گر در قالب دو سوال که یک سوال آن، بعد فردی رهبری معنوی و سوال بعدی، بعد سازمانی را مورد سوال قرار می داد، ساخته شد. همچنین پرسشنامه مورد نظر، در دو بخش وضعیت موجود و وضعیت مطلوب رهبری معنوی را مورد سوال قرار می داد. این پرسشنامه بر مبنای مقیاس درجه بندی و به صورت ده امتیازی ساخته شد که پاسخ دهنده از میان درجات ده گانه تعیین شده، امتیاز مورد نظر خود را به هر یک از گویه ها می داد. یادآوری می شود که امتیاز یک کمترین اهمیت و امتیاز ده بیشترین اهمیت را دارا بود.

با بهره گیری از مولفه های مستخرجه حاصل از مطالعات نظری پژوهش، 34 گویه برای سوال اول و 23 گویه برای سوال دوم و در مجموع 57 گویه تهیه و به صورت جدول ذیل در پرسشنامه تنظیم گردید:

جدول 2: سوالات مربوط به هر یک از مولفه ها و شاخص ها

 به منظور دستیابی به سازوکارهای ارتقای رهبری معنوی در مدیریت مدارس ابتدایی شهر تهران از فن دلفی و پرسشنامه مربوط به آن استفاده شد. از این رو، ابتدا یک پرسشنامه باز تهیه و در اختیار صاحبنظران قرار گرفت و سپس پرسشنامه اولویت بندی در اختیار آن ها قرار داده شد.

برای سنجش روایی پرسشنامه، ابتدا روایی محتوایی وصوری بر اساس قضاوت خبرگان و مرور جامع ادبیات پژوهش تعیین شد.  به این منظور، پرسشنامه در اختیار 4 نفر از اساتید و صاحبنظران با اولویت متخصصین حوزه مدیریت آموزشی قرار گرفت و نظر آن ها در مورد محتوا، ساختار، شکل ظاهری و نحوه نگارش پرسشنامه دریافت گردید.

برای تعیین پایایی، پرسشنامه به صورت آزمایشی در میان 30 نفر از معلمان دوره ابتدایی منطقه 3 شهر تهران اجرا شد و از طریق ضریب آلفای کرانباخ ، میزان پایایی پرسشنامه به طور کل 85/0  به دست آمد .

روش تجزیه و تحلیل داده ها

1-     در بخش کیفی ، از تکنیک دلفی و کدگذاری باز  استفاده گردید.

2-     در بخش کمی ، به دو صورت توصیفی و استنباطی عمل شد: بخش توصیفی شامل: درصد، میانگین و انحراف معیار و برای نرمال بودن داده‌ها از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف بهره گرفته شد. اما در بخش استنباطی از تحلیل عاملی اکتشافی و تاییدی، آزمون تی زوجی و تک نمونه ای و مدل سازی معادلات ساختاری استفاده گردید.

یافته های پژوهش:

سوال اول: مولفه ها و شاخصهای رهبری معنوی در مدیریت مدارس ابتدایی کدامند؟

در این پژوهش، مولفه های مدیریت آموزشگاهی مبتنی بر رهبری معنوی در قالب دو بعد: 1- فردی شامل هفت مولفه ی عشق به نوع دوستی، ایمان، یاد خدا، اخلاص، توکل، تقوا و معادگرایی 2- سازمانی شامل پنج مولفه ی چشم انداز، تعهد سازمانی، عضویت در سازمان، بازخورد عملکرد و معناداری(جذابیت کار) به شرح جدول استخراج شدند.

جدول 3: ابعاد، مولفه ها و شاخص های تعیین شده

بر اساس ماتریس شاخص­های شناسایی شده موثر بر مدیریت آموزشگاهی مبتنی بر رهبری معنوی ،  نتایج حاصل از تحلیل عاملی اکتشافی نشان داد که از میان دوازده مولفه اولیه، 6 مولفه  و 57 شاخص شناسایی شده اند. که در جدول ذیل هر یک از مولفه های شناسایی شده و شاخص های مربوط به آن هانشان داده شده است.

جدول 4: مولفه های اکتشافی و شاخص های مربوط به آن ها

با بررسی نتایج تحلیل عاملی و مطالعه ی مبانی نظری و پژوهشی، نتایج ذیل حاصل گردید:

-         با توجه به اینکه تعداد شاخص های مربوط به مولفه های شماره 5 و 6 از حداقل شاخص های مورد نیاز برای کشف یک مولفه(حداقل3 شاخص) کمتر بود، از این رو مولفه های شماره ی 5 و 6 نیز حذف گردیده و در نهایت چهار مولفه با 54 شاخص باقی ماند.

-         از آنجاییکه تعداد عمده ای از شاخص های مربوط به عشق به نوع دوستی(7 مورد از 9 مورد)  و تمامی شاخص های مربوط به ایمان(6 مورد) و نیز تمامی شاخص های مربوط به یاد خدا(3 مورد) در مجموعه شاخص های مولفه ی شماره ی یک قرار گرفتند، بنابراین با توجه به جامعیت مولفه ی ایمان، مولفه ی شماره ی یک، ایمان در نظر گرفته شد.

-         نظر به اینکه تمامی شاخص های مربوط به اخلاص(4 مورد) ، توکل(3 مورد)، تقوا(6 مورد)، معادگرایی(3 مورد) و یک شاخص از مولفه ی چشم انداز، یک شاخص از مولفه ی تعهد سازمانی و یک شاخص دیگر هم از مولفه ی بازخورد عملکرد، با مولفه ی شماره ی دو مربوط بودند و همچنین تعداد شاخص های مربوط به تقوا بیش از بقیه بودند و نیز جامع بودن تقوا نسبت به مولفه های یادشده، به این لحاظ مولفه ی شماره ی دو، تقوا نام نهاده شد.

-         مولفه ی شماره ی سه از یک شاخص مربوط به چشم انداز ، بخش عمده ای از شاخص های مربوط به تعهد سازمانی(4 مورد از 5 مورد) ، بخشی از شاخص های مربوط به عضویت در سازمان(3 مورد از 5 مورد)، نیمی از شاخص های مربوط به مولفه ی بازخورد عملکرد(2 مورد از 4 مورد) تشکیل شده است. لذا با توجه به جامعیت تعهد سازمانی، مولفه ی شماره ی سه،تعهد سازمانی تعیین گردید.

-         مولفه ی شماره ی چهار شامل یک شاخص از مولفه ی چشم انداز، 2 شاخص از مولفه ی عضویت، یک شاخص از مولفه ی بازخورد و2 شاخص از مولفه ی معناداری بود. از آنجائیکه مولفه ی معناداری شمولیت بیشتری نسبت به سایر مولفه های مربوطه دارا می باشد، از این رو مولفه ی شماره ی چهار، مولفه ی معناداری تعیین شد.

تجزیه و تحلیل داده ها و محاسبه ی ماتریس آن ها نشان می دهد، در مولفه ی تقوا ، شاخص امانت داری دارای بیشترین میزان(922/.) و شاخص دوری از ریا دارای کمترین میزان (610/.) ، در مولفه ی ایمان، آرامش دل بیشترین میزان(824/.) و شاخص هماهنگی و یکپارچگی کمترین میزان(589/.) را به خود اختصاص داده است. در مولفه ی تعهد سازمانی، بیشترین میزان مربوط به  شاخص جو صمیمی مدرسه (738/.) و کمترین میزان مربوط به شاخص وجود سیستم پاداش در مدرسه(513/.) و در مولفه ی معناداری(جذابیت کار) بیشترین میزان مربوط به شاخص افتخار به شغل معلمی(759/.) و کمترین میزان مربوط به شاخص وجود شاخص ارزیابی عملکرد(52/.) می باشد.

سوال دوم: اولویت و وزن هر یک از شاخص­های مربوط به مولفه­های رهبری معنوی چه میزان است؟

بر اساس یافته های پژوهش، اولویت شاخص های مربوط به هر یک از مولفه ها بر مبنای وزن(بار عاملی) آن ها به شرح ذیل می باشد:

تقوا:

امانت داری(98/.)، پاسخگویی در قبال اعمال(97/.)، نداشتن حرص و طمع(97/.)، رازداری(96/.)، صداقت و درستی(95/.)، استمداد از خدا برای موفقیت(95/.)،  دوری از خیانت به دیگران (94/.)، باور به پشتیبانی خداوند(93/.)، عدالت خواهی(93/.)، پرهیز از کارهای ناپسند(92/.)، دوری از بخل ورزدیدن به دیگران(82/.)، بهبود مستمر عملکرد مدرسه(78/.)، یکی بودن ظاهر و باطن(78/.)، داشتن تصویر مطلوب از آینده ی مدرسه(77/.)، دوری از ریا(77/.)، احساس امنیت(76/.)، امیدواری به آسان شدن سختی ها(76/.)، گشاده رویی و خوش رفتاری(74/.)، احساس وابستگی به مدرسه(74/.)

ایمان:

توانایی رویارویی با چالش(91/.)، تلاش مستمر برای تحقق اهداف(90/.)، اطمینان و یقین به تحقق آرزوها(90/.)، تواضع و فروتنی(90/.)، تلاش برای خلق آینده(89/.)، موفقیت طلبی(89/.)، آرامش دل(89/.)، شجاعت(88/.)، وفاداری(87/.)، عفو و بخشش(87/.)، صبر و شکیبایی(86/.)، داشتن انگیزه ی درونی(86/.)، خودمهارگری(85/.)، همدلی(83/.)، اعتماد به یکدیگر(82/.)، هماهنگی و یکپارچگی(78/.)، رضایت شغلی(77/.)، درک اهمیت شغل(76/.)، هم دردی و دلسوزی(74/.)

تعهد سازمانی:

داشتن وجدان کاری(92/.)، جو صمیمی در مدرسه(92/.)، قدردانی از تلاش همکاران(92/.)، احساس داشتن کاری ارزشمند(92/.)، تلاش برای حل مشکلات مدرسه(92/.)، تلقی مشکل مدرسه به عنوان مشکل خود(91/.)، تلاش برای بهترین عملکرد(90/.)، آگاهی از ضعف عملکرد خود(90/.)، تعلق خاطر به مدرسه(83/.)، وجود سیستم پاداش در مدرسه(79/.)

معناداری(جذابیت کار):

همکاری با مدرسه(91/.)، بینش کاری(91/.)، مشارکت در تصمیم گیری(86/.)، وجود شاخص های ارزیابی عملکرد(86/.)، افتخار به شغل معلمی(83/.)، تبدیل تهدیدها به فرصت ها(82/.)

بر مبنای تحلیل داده ها، مولفه های اکتشافی از اولویت یکسانی برخوردار نبودند، یعنی اثر هر یک از آن ها از یکدیگر متفاوت بوده و اثر یکسانی ندارند. بر این اساس، اولویت بندی مولفه ها از نظر میزان اهمیت آن ها به ترتیب زیر می باشد:

1-     ایمان

2-     تعهد سازمانی

3-     معناداری(جذابیت کار)

4-     تقوا

سوال سوم: وضع موجود مدیریت مدارس با توجه به مولفه‌ها و شاخص‌های رهبری معنوی چگونه است؟

یافته های پژوهش، میزان انطباق وضعیت موجود هر یک از شاخص های مربوط به مولفه ها را به شرح ذیل نشان می دهد:

مولفه ی تقوا:

تفاضل بین میانگین وضعیت موجود و میانگین وضعیت مطلوب شاخص های "دوری از بخل ورزیدن به دیگران(0.08-) ، "صداقت و درستی(0.19-)" ، "دوری از خیانت به دیگران(0.07-)" ، "پاسخگویی در قبال اعمال(0.06-)" ، "نداشتن حرص و طمع(0.04-)" نتیجه ی نامطلوب داشته است.

اما در خصوص شاخص های "یکی بودن ظاهر و باطن(1.26)، "دوری از ریا(1.01)" ، " گشاده رویی و خوش رفتاری(0.55)"، "استمداد از خدا برای موفقیت(0.91)" ، "باور به پشتیبانی خداوند(1.21)"، " احساس امنیت(0.97)"، "پرهیز از کارهای ناپسند(0.78)"، "عدالت خواهی(0.86)"، "امانت داری(1.07)"، "رازداری(1.32)"، "امیدواری به آسان شدن سختی ها(0.84)" ، "داشتن تصویر مطلوب از آینده ی مدرسه(0.42)" و "احساس وابستگی به مدرسه(1.15)" و " بهبود مستمر عملکرد مدرسه(0.09) نتیجه ی مطلوب را نشان می دهد..

مولفه ی ایمان:

تفاضل بین میانگین وضعیت موجود و میانگین وضعیت مطلوب شاخص های " اعتماد به یکدیگر(0.10-)" ، "هم دردی و دلسوزی(0.01-)"، "داشتن انگیزه ی درونی(0.07-)" ، "توانایی رویارویی با چالش(0.13-)" ، "شجاعت(0.93-)" و "خودمهارگری(0.49-)" نتیجه ی نامطلوب داشته است.

ولیکن در زمینه ی شاخص های "هماهنگی و یکپارچگی(0.37)" ، "وفاداری(0.48)"، "صبر و شکیبایی(0.13)" ، "همدلی(0.42)" ، "عفو و بخشش(0.59)" ، "اطمینان و یقین به تحقق آرزوها(0.31)" ، "تلاش مستمر برای تحقق اهداف(0.81)" ، "موفقیت طلبی(0.04)" ، "تواضع و فروتنی(1.16)" ، "آرامش دل(0.30)" ، "تلاش برای خلق آینده(0.75)" ، "درک اهمیت شغل(1.07)" و "رضایت شغلی(1.19) نتیجه ی مطلوب را نشان می دهد.

مولفه ی تعهد سازمانی:

تفاضل بین میانگین وضعیت موجود و میانگین وضعیت مطلوب شاخص های "تلقی مشکل مدرسه به عنوان مشکل خود(0.25-)" ، "تلاش برای حل مشکلات مدرسه(0.75-)" و "داشتن وجدان کاری(0.13-)" نتیجه ی نامطلوب داشته است.

ولیکن در مورد شاخص های "تلاش برای دستیابی به بهترین عملکرد(0.79)" ، "تعلق خاطر به مدرسه(1.02)" ، "احساس داشتن کاری ارزشمند(1.19)" ، "جو صمیمی در مدرسه(0.64)" ، "قدردانی از تلاش همکاران(0.52)" ، "آگاهی از ضعف عملکرد خود(0.69)" ، "وجود سیستم پاداش در مدرسه(0.01) نتیجه ی مطلوب را نشان می دهد.

مولفه ی معناداری(جذابیت کار):

تفاضل بین میانگین وضعیت موجود و میانگین وضعیت مطلوب شاخص های "وجود شاخص های ارزیابی عملکرد(0.42-)" و "افتخار به شغل معلمی(0.14-)" نتیجه ی نامطلوب داشته است.

ولی در رابطه ی با شاخص های "مشارکت در تصمیم گیری(0.70)" ، "همکاری با مدرسه(0.02)" ، "تبدیل تهدیدها به فرصت ها(0.29)" و "بینش کاری(0.22) نتیجه ی مطلوب را نشان می دهد.

تذکر: نتیجه مطلوب نشان دهنده‌ی این است که وضع مطلوب بهتر از وضع موجود می‌باشد. برعکس، اگر این عدد منفی باشد، نتیجه نا مطلوب بوده و نشان‌دهنده‌ی اینست که وضع موجود بهتر از وضع مطلوب بوده و نتیجه خوشایندی برای پژوهش نیست.

اما یافته های پژوهش به طور کلی در خصوص اختلاف بین وضع موجود و مطلوب مولفه های رهبری معنوی در مدیریت مدارس ابتدایی نشان می دهد که با 99 درصد اطمینان می توان گفت که بین وضع موجود و مطلوب مولفه های یادشده تفاوت معناداری وجود داشته و نیز با توجه به مقدار مثبت میانگین در همه مولفه ها، می‌توان به این نتیجه رسید که میانگین وضعیت موجود همه مولفه ها کمتر از وضعیت مطلوب می‌باشد. به عبارت دیگر، وضعیت مطلوب برای هر چهار مولفه بیشتر از وضعیت موجود بوده است.

سوال چهارم: برازش مدل مدیریت آموزشگاهی مبتنی بر رهبری معنوی چگونه است؟

در جدول زیر مهم‌ترین و متداول‌ترین شاخص‌های برازش آورده شده است. همان‌گونه که مشاهده می شود، همه‌ی شاخص‌ها کفایت آماری دارند. بنابراین، با اطمینان می‌توان دریافت محقق در مورد این شاخص‌ها به برازش نسبتاً کاملی دست یافته است.

جدول 4-19: گزیده‌ای از شاخص‌های برازش مهم مدل ترسیمی

بنابراین، با توجه به اطلاعات جدول بالا چنین استنباط می‌شود که مدل شناسایی شده از برازش مناسبی برخودار است. زیرا شاخص نیکویی برازش بالاتر از 0.8 شده است (0.87)، شاخص نیکویی برازش اصلاح شده بالاتر از 0.8 شده است (0.82) و شاخص برازش تطبیقی (0.91) بالاتر از 0.9 شده است و همچنین ریشه میانگین مربعات خطای برآورد کمتر از 0.1 (0.056) شده است.

سوال پنجم: چه سازوکارهای اجرایی را جهت ارتقاء رهبری معنوی در مدیریت مدارس ابتدایی می توان به کار بست؟

یافته های پژوهش نشان می دهد، سازوکارهای اجرایی را که می توان جهت ارتقاء رهبری معنوی در مدیریت مدارس ابتدایی به کار بست، به ترتیب اولویت عبارتند از:

مولفه ی ایمان:

1-     بازنگری و اصلاح ضوابط و معیارهای ارزیابی عملکرد مدیران و معلمان بر اساس شاخص ها و مولفه های رهبری معنوی

2-     بازنگری و اصلاح دستورالعمل انتصاب مدیران مدارس بر مبنای ویژگیهای مدیریت مبتنی بر معنویت

3-     مشارکت دادن معلمان، والدین و دانش آموزان در اداره ی امور مدرسه

4-     تقویت مدیریت مبتنی بر مدرسه از طریق تفویض اختیارات بیشتر به مدارس

5-     تقدیر از مدیران، کارکنان و معلمانی که در مدارس بر اساس معیارهای معنویت رفتار می کنند و ایجاد انگیزه در سایر کارکنان

6-      تهیه و تدوین برنامه سالانه و استراتژیک برای مدرسه با مشارکت جمعی مدیر، معلمان و سایر کارکنان

7-     تهیه و عملیاتی کردن منشور اخلاقی معلمان در مدارس

8-     تشکیل صندوق حمایت از همکاران در مدارس، با مشارکت مالی وزارت آموزش و پرورش

مولفه ی تعهد سازمانی:

1-     بازنگری و اصلاح ضوابط و معیارهای ارزیابی عملکرد مدیران و معلمان بر اساس شاخص ها و مولفه های رهبری معنوی و استفاده از روش خود ارزیابی

2-     تقویت شورای معلمان و سایر شوراهای درون مدرسه با تمرکز بر مشارکت در تصمیم گیری و ایجاد فضای معنوی در فعالیتها و تعاملات کارکنان با یکدیگر

3-     بازبینی و اصلاح ضوابط و دستورالعمل های ارزیابی عملکرد مدارس بر اساس معیارهای مورد نظر در رهبری معنوی

4-     تقدیر از مدیران، کارکنان و معلمانی که در مدارس بر اساس معیارهای معنویت رفتار می کنند و ایجاد انگیزه در سایر کارکنان

5-     تهیه و عملیاتی کردن منشور اخلاقی معلمان در مدارس

6-      تشکیل و فعال سازی تیم های کاری در مدرسه با مشارکت معلمان، اولیا و دانش آموزان برای اجرای برنامه ها و رفع مشکلات مدرسه و همکاران

7-     توسعه شبکه های ارتباطی بین مدیر، معلمان و اولیای دانش آموزان و رواج فرهنگ نوع دوستی درون مدرسه

مولفه ی معناداری(جذابیت کار):

1-     آموزش معلمان ، مدیران و معاونین مدارس با موضوع رهبری معنوی جهت تقویت شناخت و توانمندی های سازمانی آن ها

2-     تقویت شورای معلمان و سایر شوراهای درون مدرسه با تمرکز بر مشارکت در تصمیم گیری و ایجاد فضای معنوی در فعالیتها و تعاملات کارکنان با یکدیگر

3-     تقویت مدیریت مبتنی بر مدرسه از طریق تفویض اختیارات بیشتر به مدارس

4-     برگزاری نشستهای تخصصی و همایشهای با موضوع معنویت در مدیریت مدارس به منظور ایجاد حساسیت اجتماعی نسبت به ارتقاءرهبری معنوی در مدیریت مدارس

مولفه ی تقوا:

1-     آموزش معلمان ، مدیران و معاونین مدارس با موضوع رهبری معنوی جهت تقویت شناخت و توانمندی های سازمانی آن ها

2-     بازنگری و اصلاح ضوابط و معیارهای ارزیابی عملکرد مدیران و معلمان بر اساس شاخص ها و مولفه های رهبری معنوی

3-     بازبینی و اصلاح برنامه های درسی و سرفصلهای آموزشی دانشگاه فرهنگیان با هدف تقویت معنویت در تربیت معلم

4-     ارزیابی دقیق پذیرش دانشجو معلمان دانشگاه فرهنگیان با هدف برگزیدن انسانهای با اعتقادات قوی تر در زمینه ی معنویت به عنوان معلم

5-     مشارکت دادن معلمان، والدین و دانش آموزان در اداره ی امور مدرسه

6-      تهیه و عملیاتی کردن منشور اخلاقی معلمان در مدارس

7-     برگزاری نشستهای تخصصی و همایشهای با موضوع معنویت در مدیریت مدارس به منظور ایجاد حساسیت اجتماعی نسبت به ارتقاءرهبری معنوی در مدیریت مدارس

در نهایت با توجه به تمامی نتایج حاصل از پژوهش و برای پاسخ به این سوال اصلی پژوهش که چه مدلی را می توان برای مدیریت آموزشگاهی مبتنی بر رهبری معنوی در مدارس ابتدایی ارائه کرد؟ مدل ذیل ارائه می شود:

بحث و نتیجه گیری:

با مقایسه ی دو مدل استخراجی(اولیه) و اکتشافی(نهایی)  می توان گفت که در مدل اولیه دوازده مولفه در قالب دو بعد فردی و سازمانی استخراج شده بودند که پس از دریافت نتایج پرسشنامه و تحلیل آن از طریق تحلیل عاملی اکتشافی، شش مولفه باقی ماندندکه از میان شش مولفه کشف شده، دو مولفه تنها سه شاخص را شامل می شدند و چون حداقل شاخص ها را نداشتند، حذف گردیدند و تنها چهار مولفه باقی ماند که بر اساس جامعیت مفهومی و در برگیری شاخص های بیشتر نسبت به سایر مولفه ها، مولفه های تقوا، ایمان، تعهد سازمانی و معناداری(جذابیت کار) نام گرفتند. در واقع، دوازده مولفه ی اولیه در مدل نهایی به چهار مولفه تغییر یافتند. همچنین تعداد شاخص های اولیه 57 مورد بودند و هیچ کدام از آن ها بر اساس تحلیل حذف نشده بودند ولیکن از آن جایی که دو مولفه ی حذف شده از حداقل شاخص ها برخوردار نبودند، لذا در مدل نهایی تعداد شاخص ها به 54 شاخص کاهش یافت.

مدل ارائه شده در این پژوهش با مدل فرای(Fry et al, 2011: 4) (Yaghoobi, 2015: 79)، مدل مشتاقیان ابرقویی و همکاران (Atafar, 2013: 224)، مدل خورشید درخشان(Taboli, 2014: 302) منطبق می باشد و با مدل Piri & Fazelian(2013: 99)، مدل Yusof and Tahir ، مدل Reave و Fry، مدل Shep(Senubari & Rahimi, 2014: 183(، مدل Daniel(2010: 449) همسو و هماهنگ است.

مقایسه این پژوهش با پژوهشهای انجام شده در این زمینه بیانگر این است که نتایج این پژوهش با پژوهش Torboni(2015) ، پژوهش Marzooghi & Torkzadeh &Peyravinezhad (2015) ، پژوهش Moafi et al(2015) ، پژوهش Shabanibahar & Alibakhshi & Samadi(2013)پژوهش Shojaei & Khazaei(2012)، مطالعه Feriman  (Fry & Nisiewicz, 2013)، مطالعه ی Rhonda(2015)، پژوهش Yusof(2011)، پژوهش Seyed Mohsen Allameh et al(2014)، نتایج پژوهش Najafluye Torkamani(2015)، نتایج پژوهش Fry et al(2011)، نتایج پژوهش Faghih Aram(2017)، نتایج پژوهش (aydin & Ceylan, 2009) ، پژوهش God sell(1993)همسو می باشد. ولیکن با نتایج پژوهش Ziaei & Nargesian & Aybaghi Esfahani (2009) همسویی ندارد.

یکی از مسائل مطروحه در این پژوهش، درگیری مدیران مدارس در امور اجرایی و غفلت جدی آن ها از رسالت اصلی شان است. مدیران مدارس عموما درگیر رفع و رجوع امور اجرایی مدرسه بوده و تلاش می کنند تا وضعیت موجود را حفظ کرده و از تنش ها جلوگیری کنند. ولذا بیشتر از سبک های مدیریت سنتی و آمرانه استفاده می برند. در این رابطه، آموزش مدیران و معلمان در زمینه ی رویکردهای نوین مدیریت با تاکید بر رهبری معنوی، تمرکز بر تحقق اهداف مدرسه با مشارکت تمامی عناصر مدرسه اعم از معلمان، والدین و دانش آموزان و تقویت شوراهای مدرسه و نیز تفویض اختیارات بیشتر به مدارس برای ایجاد مدیریت مبتنی بر مدرسه می تواند بخش اعظمی از این مسائل را مرتفع سازد.  

امروزه کارکنان تحت رهبری معنوی، به چیزی فراتر از بهره مندی های مالی فکر می کنند. بنابراین با تقویت و نهادینه کردن رهبری معنوی در مدیریت مدارس می توان این گمشده ی کارکنان در مدارس را برایشان هویدا کرد. تقویت ایمان و تقوای مدیران و کارکنان مدارس از طریق بازنگری و اصلاح سرفصل های دانشگاه فرهنگیان و تقدیر از مدیران و معلمانی که بر مبنای معیارهای معنوی رفتار می کنند، امکان پذیر خواهد شد. ارزشیابی عملکرد در عین اینکه نتایج فعالیت کارکنان را می سنجد، اما به فعالیت های آن ها نیز جهت می دهد. از این رو، اصلاح ضوابط ارزشیابی کارکنان موجب می شود تا مدیران و معلمان بر مبنای معیارها و شاخص های معنویت رفتار کنند. بررسی های حاصل از این پژوهش بیانگر این است که وضعیت موجود مدیریت مدارس ابتدایی شهر تهران تطابق مناسبی با مدل اکتشافی ندارد و به نحوی فاصله ی معنادار بین این دو وضعیت قابل توجه است. به این ترتیب، تعهد سازمانی کارکنان را باید از طریق ایجاد جو صمیمی در مدارس، تشکیل تیم های حمایتی در مدارس، تقویت نظام ارزشیابی عملکرد کارکنان و سیستم پاداش در مدارس و تقدیر از همکاران تلاشگر در ارتباط با اهداف مدرسه و رفتار بر اساس معیارهای معنوی ارتقاء بخشید.

دور شدن انسان ها در دنیای جدید از امور معنوی و مشغول شدن آن ها در امور مادی و تلاش برای دستیابی به مادیات و غفلت از معنویت موضوع مهمی است که باید برای آگاه سازی انسان ها از این انحراف از مسیر و هدایت آن ها در جهت عمل بر اساس معنویت، موضوع قابل تاملی است که نمی توان از کنار آن به آسانی گذر کرد. آگاهی بخشی کارکنان، ایجاد فضای معنوی با استفاده از منشور اخلاقی و تشکیل تیم های کاری مشترک زمینه ی مناسب برای رهبری معنوی را فراهم می سازد.

 موضوع تحول در آموزش و پرورش به عنوان یک مطالبه سیاسی و اجتماعی مطرح می باشد. اگر چه طی چند سال اخیر اقداماتی انجام پذیرفته است ، اما هنوز مدل عملیاتی روشنی برای رهبری در مدارس ارائه نگردیده و به کار گرفته نشده است. در گذشته آماده کردن نیروها برای سازگار شدن با تغییر مطرح بود ولی امروزه باید نیروها را آماده کرد تا خود در تغییر و تحول مشارکت نمایند. بنابراین مشارکت دادن کارکنان مدارس در جریان تحول در آموزش و پرورش که بستر اصلی تحقق آن در مدارس می باشد، از طریق توانمند سازی کارکنان، تقویت شوراهای مدرسه و مدیریت مبتنی بر مدرسه با تفویض اختیارات بیشتر به مدارس و نیز توانمند سازی کارکنان در زمینه ی برنامه ریزی آموزشی و درسی حائز اهمیت است. یکی از مهم ترین چرخش های تحولی مورد نظر در اسناد تحولی آموزش و پرورش، چرخش مدیریتی است به گونه ای که رهبری اساس این چرخش است. برای تحقق این امر طرح هایی نظیر طرح تعالی مدیریت و طرح تدبیر در خصوص مدارس به اجرا گذاشته شده است ولیکن بیشتر به کارکردهای مدیریت توجه شده و رهبری کمتر مد نظر قرار گرفته است. مدل حاصل از این پژوهش قادر خواهد بود تا کمکی بس مهم برای برنامه ریزان و سیاستگذاران کشور بوده و زمینه های تحول در مدارس را فراهم سازد.

پیشنهادات:

پیشنهادات مبتنی بر یافته های پژوهش:

-         آموزش مدیران مدارس قبل از انتصاب در مدیریت بر اساس شاخص های رهبری معنوی:

نخست لازم است دوره های آموزش قبل از به کارگیری مدیران مورد بازنگری قرار گرفته و مبتنی بر رهبری معنوی تدوین گردد. در وضعیت کنونی، مدیران مدارس بدون گذراندن دوره های پیش از خدمت به کار گرفته می شوند و این مساله موجب شده است که در ابتدای امر اختلال های زیادی در کار به وجود بیاید و به دلیل عدم کسب مهارت های لازم برای رهبری آموزشی، بر اساس روش های سنتی مدیریت عمل می شود.

-         بازنگری در شیوه ها و روش های گزینش دانشجو معلمان، معلمان و سایر کارکنان در آموزش و پرورش:

گزینش نیروی انسانی در آموزش و پرورش کشور بر اساس یک نوع روش سنتی و مبتنی بر ضوابط ابلاغی از شورای عالی گزینش انجام می شود که بیش از آن که گزینش صحیح نیروی انسانی انجام شود، موجب شده است که بسیاری از نیروهای توانمند از خدمت در آموزش و پرورش محروم شوند. از این رو، بازنگری نظام گزینش در آموزش و پرورش با رویکرد معنویت می تواند در جهت تقویت مدیریت مدارس با رویکرد معنویت کارساز شود.

-         تعیین مسیر ارتقای شغلی و سنجش صلاحیت حرفه ای معلمان و کارکنان در آموزش و پرورش کشور:

ارتقای شغلی در آموزش و پرورش مسیر روشنی ندارد و بیشتر بر اساس ارتباطات و مقبولیت های سیاسی به وقوع می پیوندد. تعیین مسیر ارتقای شغلی برای کارکنان در آموزش و پرورش کمک می کند تا آنان انگیزه ی پیشرفت را به دست آورده، رضایت شغلی شان تقویت گردیده و عدالت معنای درستی در عمل پیدا کند. تعیین صلاحیت کارکنان موجب می شود تا مسیر ارتقای شغلی به سهولیت بیشتری انجام پذیرد.

-         بازنگری و اصلاح ضوابط و روش های انتخاب و انتصاب مدیران مدارس، بر اساس شاخص های رهبری معنوی:

در دستورالعمل انتصاب مدیران مدارس در کشور بر اساس ضوابط عینی نظیر مدرک و رشته ی تحصیلی، سوابق کاری عمل می شود و کمتر به معیارهای مورد عمل برای ایفای نقش رهبری مدیران مدارس توجه می شود. تغییر دستورالعمل های مربوطه بر اساس شاخص های رهبری معنوی می تواند گامی موثر زمینه تقویت مدیریت مدارس باشد.

-         اصلاح دستورالعمل های تشکیل و فعالیت گروه های آموزشی:

گروه های آموزشی فرصت ذیقیمتی برای نظام آموزشی است تا از آن طریق بسترهای لازم برای انس و الفت کارکنان و دلبستگی های معنوی به مدارس و رضایت شغلی فراهم کند. گروه های آموزشی در وضعیت کنونی بیش از آن که محملی برای همدلی درون مدرسه ای باشد، به یک سازوکار اداری تبدیل گشته است. به طوریکه به جای آن که فعالیت آن متمرکز بر مدرسه باشد، به عنوان یک فعالیت اداری و پاسخگویی به بخشنامه های اداری در ادارات نقش ایفا می کند. چنانچه گروه های آموزشی با رویکرد درون مدرسه ای و با نگاه آموزشی و پرورشی تشکیل گردیده و فعالیت کند، نقش بزرگی در نهادینه کردن رهبری معنوی در مدارس خواهد داشت.

-         بازنگری و اصلاح نظام ارزشیابی کارکنان در آموزش و پرورش:

ارزشیابی کارکنان در آموزش و پرورش مطابق ارزشیابی کارکنان دولت انجام می شود و معیارها و شاخص های آن بیشتر متمرکز بر وظایف آن هاست. از این رو، اصلاح ارزشیابی مدیران و معلمان مدارس بر مبنای شاخص های رهبری معنوی و استفاده از شاخص های به صورت عینی در ملاک های ارزشیابی موجب تقویت فعالیت مدیران و معلمان می شود. زیرا یکی از مهم ترین کارکردهای ارزشیابی، جهت دهی به فعالیت های کارکنان است. در عین حال، ارزشگذاری فعالیت کارکنان بر اساس شاخص های رهبری معنوی در مدارس هم در این زمینه نقش به سزایی خواهد داشت. لذا پیشنهاد می شود هم در زمینه ی تقدیر از معلمان و مدیران معیارهای معنوی مورد توجه قرار گیرد.

-         تفویض اختیارات به مدیریت مدارس با رویکرد مدیریت مبتنی بر مدرسه:

علی رغم آنکه مدارس خاستگاه اصلی تحقق اهداف تعلیم و تربیت کشور محسوب می شوند، ولی عدم اعتماد به مدیران و کارکنان مدارس موجب شده است تا ایشان به عوامل اجرای برنامه ها و دستورالعمل های فرادستی تبدیل گردیده و فضایی برای مشارکت معلمان ، والدین و دانش آموزان فراهم نخواهد بود. بنابراین مدیریت بدون اختیار نمی تواند زمینه های لازم برای رهبری معنوی را در مدارس ایجاد کند.

پیشنهادات برای پژوهش های آتی:

-         این پژوهش به دلیل محدودیت های اجرایی در شهر تهران به اجرا درآمده است، لذا می توان بر اساس این پژوهش، به عنوان یک پژوهش ملی به اجرا درآمده و مورد بهره برداری قرار گیرد.

-         این پژوهش با روش کمی انجام شده است و لذا چنانچه از روش آمیخته بهره گرفته شود، تاثیر بیشتری خواهد داشت.

-         به منظور تمرکز جدی بر یکی از رویکردهای نوین رهبری، در این پژوهش تنها رویکرد رهبری معنوی مد نظر قرار گرفته است. پیشنهاد می گردد در مورد سایر رویکردهای رهبری هم مدل های مناسب ارائه شود.

-         این پژوهش به دوره ابتدایی محدود شده است و می تواند در سایر دوره های تحصیلی هم اجرا شود.

محدودیت های پژوهش:

محدودیت های در اختیار پژوهشگر:

-         مولفه ها و شاخص های شناسایی شده در این پژوهش، ناشی از نتایج مطالعه و بر اساس مبانی نظری تعیین گردیده اند، که می تواند مولفه ها و شاخص های دیگری را نیز در بر گیرد.

-         جامعه آماری این پژوهش به معلمان مدارس ابتدایی محدود گردیده است.

محدودیت های خارج از اختیار پژوهشگر:

-         عدم توجه و استقبال برخی از پاسخ دهندگان به پرسشنامه

-         دخالت احتمالی تمایلات، تعصبات وارزش های فردی پاسخ دهندگان در نوع پاسخ به پرسشنامه

-         دشواری تبدیل کیفیت به کمیت و ایجاد محدودیت در تعمیم نتایج پژوهش

-         عدم همکاری برخی از صاحبنظران در پاسخ به سوالات و پرسشنامه ها

-         شرکت پاسخ دهندگان در برنامه آموزشی مدرسه و وقت گذاری کم آن ها جهت پاسخ به پرسشنامه

-         محدودیت تعمیم نتایج پژوهش به مدارس شهر تهران